چرا حضرت زهراعلیهاالسّلام دستور خروج متحصّنین از خانۀ*شان را صادر فرمودند؟

[حامد]

چرا حضرت زهراعلیهاالسّلام دستور خروج متحصّنین از خانۀ*شان را صادر فرمودند؟ و آیا این فرمان، بر هدایتِ متحصّنین به سوی انجامِ بیعت با ابوبکر، دلالت ندارد؟!!
پاسخ:
حضرت زهراعلیهاالسّلام در مسیر استمرار مبارزۀ سیاسی با نظام حاکم و با توجّه به لزوم حفاظت از جانِ حضرت علی*علیه*السّلام، دستور خروج افراد از خانه را صادر فرمودند.
از آن*جایی که آن حضرت*علیهاالسّلام می*دانستند که پایان دادن به تحصّنِ سه*روزه و ترک خانۀ ایشان، برای تحصّن*کنندگان تلخ و ناگوار است؛ از این رو، با به کار بردن عبارتِ «فَانْصَرِفُوا راشِدینَ»، رضایت خود از مقاومتِ سه*روزه و فریادِ اعتراض سیاسی تحصّن*کنندگان (یعنی: کارهایی که تحصّن*کنندگان، تا پیش از صدور فرمانِ خروج از خانه، به انجام رسانده بودند) را اعلام داشتند.
لازم به ذکر است: در لغت عرب، به فردی که وجه کارش را درک کند و راهش را بشناسد، «راشِد» گویند.(1)
با تتبّع در موارد کاربردِ عبارتِ «إِنْصَرِفْ راشِداً»، به روشنی می*توان دریافت که سخن حضرت زهراعلیهاالسّلام، خطاب به متحصّنین، یک «ترکیبِ اصطلاحی» در زبان عرب، محسوب می*شود.
«إِنْصَرِفْ راشِداً»، مدح و دعایی است به شکلِ «حال»، در حقّ مخاطب. این «ترکیبِ اصطلاحی» در جایی به کار می*رود که گوینده می*خواهد رضایت خود «از آنچه مخاطبش تاکنون به انجام رسانده است» را اعلام دارد و به او بگوید:
ـ آنچه باید در حقّ ما انجام می*دادی را به *خوبی، به انجام رساندی.
ـ تا همین*جا کافی است؛ ما از آنچه تاکنون انجام دادی، راضی و خشنود هستیم.
ـ به همین مقدار از انجام کار اکتفا کن؛ همین مقدار بس است.
ـ از شما گلایه و شکایتی نداریم.
ـ از زحمات شما متشکّریم؛ چیزی را در حقّ ما فروگذار نکردید.
بنابراین: عبارتِ «فَانْصَرِفُوا راشِدینَ»، به معنای ابراز رضایتِ حضرت زهراعلیهاالسّلام از مخالفتِ سیاسی تحصّن*کنندگان با نظام حاکم و اعلام خشنودی از تحصّن سه*روزۀ آنان، می*باشد.
گویاترین شاهد بر صحّتِ این نتیجه*گیری، حذفِ عبارتِ «فَانْصَرِفُوا راشِدینَ» در نقل ابن عبد البَرّ (متوفّای 463هـ) است.
در چاپ*های فعلی از کتاب «الإستیعاب»، ابتدا، جملات حاکی از «تهدید به سوزاندن خانه: لَأُحْرِقَنَّ» به «لَأَفْعَلَنَّ» تحریف شده و سپس، عبارتِ «فَانْصَرِفُوا راشِدینَ» حذف گردیده است.(2)
به راستی: اگر عبارتِ «فَانْصَرِفُوا راشِدینَ» به معنای «ترغیب و تشویق تحصّن*کنندگان به انجامِ بیعت با ابوبکر» می*باشد؛ حذف و سانسور آن، چه فایده و لزومی در پی دارد؟ به* ویژه در جایی که: عبارتِ حاکی از «تهدید به سوزاندن خانه» ـ به نفع نظامِ خلافت ـ ، به «لَأَفْعَلَنَّ» تحریف و تعدیل گردیده است؟!
آیا کسی که در مسیر دفاع از خلفا، چنین ـ بی*باکانه ـ به تحریفِ تاریخ دست می*یازد، از کنار عبارتی که می*توان آن را به نفع خلافت ابوبکر تفسیر نمود، به سادگی عبور می*کند و به *راحتی آن را از صفحۀ این کتاب محو می*سازد؟
پس همین کتمان، نشانگر آن است که: عبارتِ «فَانْصَرِفُوا راشِدینَ» هرگز به معنای «ترغیب و تشویق به انجامِ بیعت با ابوبکر» نمی*باشد و چنین مفهومی از آن استنباط نمی*گردد.
همچنین در پاسخ به این پرسش می*توان تحلیل دومی را نیز ارائه داد و چنین گفت:
حضرت زهراعلیهاالسّلام در مسیر استمرار مبارزۀ سیاسی با نظام حاکم و با توجّه به لزوم حفاظت از جان حضرت علی*علیه*السّلام، دستور خروج افراد از خانه را صادر فرمودند.
از آن*جایی که آن حضرت*علیهاالسّلام می*دانستند که پایان دادن به تحصّن سه*روزه و ترک خانۀ ایشان، برای تحصّن*کنندگان سخت و دشوار است؛ از این رو، با به کار بردن عبارتِ «فَانْصَرِفُوا راشِدینَ»، تحصّن*کنندگان را به این نکته خاطرنشان ساختند که:
«وظیفۀ اصلی آنان، اطاعت و فرمانْ*برداری از حضرت زهراعلیهاالسّلام (= رهبری معنوی تحصّن) و پذیرش دستورِ ایشان مبنی بر خروج از خانه، می*باشد».
لازم به ذکر است: عبارتِ «فَانْصَرِفُوا راشِدینَ» یعنی: از تحصّن دست بردارید و این عملکردِ شما، در حالتی از رشد یافتن (= توأم با رشد) باشد.(3)
سؤالی که در این مرحله به ذهن خطور می*کند، این است که: رشد در چیست؟ یعنی: متحصّنین، به همراهِ انصراف خود از تحصّن، بایستی چه رفتاری را از خود بروز می*دادند تا از نظرِ حضرت زهراعلیهاالسّلام (= رهبری معنوی تحصّن*کنندگان)، «راشِد» به شمار آیند؟
در پاسخ به این پرسش، برخی چنین گمان برده*اند که حضرت زهراعلیهاالسّلام، تحصّن*کنندگان را به پذیرش انجامِ بیعت با ابوبکر، تشویق نموده*اند!!! در حالی که باید گفت:
در نگاهِ نخست، متعلَّقِ رشد در عبارتِ «فَانْصَرِفُوا راشِدینَ» (= آن کاری که رشد یافتن در انجامِ آن نهفته است)، گُنگ و نامعلوم است؛ لذا، تعیین و تشخیصِ آن، تنها با استناد به «قرائن و نشانه*های معتبر»، امکان*پذیر می*باشد.
و امّا قرائن و نشانه*های معتبر در این زمینه، عبارتند از:
نشانۀ اوّل
حضرت زهراعلیهاالسّلام برای آن*که این سوء تفاهم در ذهن*ها شکل نگیرد که ایشان، علاوه بر دعوتِ تحصّن*کنندگان به خروج از خانه، آنان را به انجامِ بیعت با ابوبکر نیز ترغیب نموده*اند؛ در ادامۀ سخن خود می*فرمایند: «فَرَوْا رَأْیَکُمْ»،(4) یعنی: به دنبالِ خروج از خانه، مطابق با نظر و تشخیص خود عمل نمایید.
به عبارت دیگر، این عبارت بدان معناست که حضرت زهراعلیهاالسّلام، هیچ راهکاری را برای نحوۀ مواجهۀ تحصّن*کنندگان با ابوبکر، ترسیم نفرموده*اند؛ چه رسد به این*که بخواهند آنان را به انجام کارِ مشخّص و معیّنی، تشویق و ترغیب نمایند.
نشانۀ دوم
خروج زُبَیْر با شمشیری کشیده و حالتی از آرایش جنگی ـ که در نقل*های تاریخی فراوان به ثبت رسیده است ـ ، به وضوح به اثبات می*رساند که: تحصّن*کنندگان ـ که از حضرت زهراعلیهاالسّلام دستور می*گرفتند ـ ، عبارتِ «فَانْصَرِفُوا راشِدینَ» را به معنای «تشویق به انجامِ بیعت با ابوبکر» نمی*دانستند و از این عبارت، چنین معنایی را نمی*فهمیدند.
بنابراین: عبارتِ «فَانْصَرِفُوا راشِدینَ» یعنی: در حالتی که گوش به فرمانِ رهبر معنوی تحصّن هستید، از ادامۀ تحصّن دست بردارید.
به عبارت دیگر، «فَانْصَرِفُوا راشِدینَ» یعنی: اگر از دستور رهبر تحصّن اطاعت نکرده و از خانه خارج نشوید، همانا بدونِ بصیرت عمل کرده*اید؛ زیرا: دوراندیشی و ژَرْف*نگری (= شناخت و آگاهی کامل از اهدافِ تحصّن) اقتضا می*کند که در شرایطِ فعلی (= تهدید جدّی به سوزاندن خانه با ساکنین آن و احتمال وقوع یک کشتار ناجوانمردانه)، به تحصّن پایان داده و از خانه خارج شوید؛ تا امکانِ انجام هرگونه عملیّات نظامی را از گروهِ مهاجمین، سلب نمایید.
از این رو باید گفت: خروج متحصّنین از خانۀ حضرت فاطمه*علیهاالسّلام، تدبیری حکیمانه برای خنثی*سازی توطئۀ کشتار نظامیِ تحصّن*کنندگان و راهکاری برای ادامۀ مبارزۀ سیاسی، علیه ارتجاع حاکم بود.
تدبیر و دوراندیشی حضرت زهراعلیهاالسّلام در ماجرای هجوم اوّل، جان حضرت علی*علیه*السّلام را از گزندِ خنجر پنهانِ کینه*توزان، در امان نگاه داشت و بحرانی که می*رفت تا به جنگی نابرابر و قتلِ عامی خونین تبدیل شود را به نفعِ حضرت علی*علیه*السّلام و هوادارانِ سیاسی ایشان، کنترل نمود.
بنابراین، لازم بود تا در ماجرای هجوم اوّل، حضرت زهراعلیهاالسّلام، ابتکار عمل را از دستِ مهاجمین خارج ساخته و با تصمیمی سریع و به موقع، بحرانِ پدید آمده را مهار نمایند.
در چنین شرایطی، از جمله تدابیر حکیمانه برای مدیریّتِ بحران، صدور دستور خروج از خانه بود؛ امّا بی*تردید، به اجرا درآوردنِ چنین فرمانی (= خروج از خانه) توسّط متحصّنین ـ که از خلافتِ ابوبکر خشمناک بودند ـ ، نیازمند به استخدام عبارتی بود که آنان را ـ از لحاظ روحی و روانی ـ آمادۀ اطاعت از چنین دستوری نماید.
عبارتِ «فَانْصَرِفُوا راشِدینَ» در راستای دستیابی به چنین هدفی، صادر گردید.
1- ر.ک: لسان العرب (ابن منظور).
2- الإستیعاب، ج 3، ص 975، چاپ: مكتبة نهضة مصر؛ ج 3، ص 100، چاپ: دار الكتب العلمیّه، بیروت.
3- راشدین را «حال» و متحصّنین را «ذو الحال» گویند.
4- در كتاب «الإستیعاب» (تألیف: ابن عبد البَرّ)، ج 3، ص 975، چاپ: مكتبة نهضة مصر؛ ج 3، ص 100، چاپ: دار الكتب العلمیّه، بیروت، عبارتِ «فَانْظُرُوا فی أَمْرِكُمْ» آمده است كه معنایی مشابه دارد.