موضوعات قرآن (درون قرآني)
1-روايات جري و تطبيق: آيات كريمه قرآن را مي توان مانند چشمه اي زلال و پاك دانست كه در بستر تاريخ و زمان جاري بوده و همانند يك آب راكد و ثابت نيست.
يعني مصاديق آيات شريفه را نمي توان تنها منحصربه يك برهه از تاريخ يا به يك امت و قوم دانست. امام باقر(ع) از شخصي به نام عبدالرحيم درمورد آيه «انما انت منذر لكل قوم هاد» كه پيامبر ذيل آن فرموده بود «منذر من وهادي علي است» ،مي پرسد و مي فرمايد: امروز هادي كيست؟ عبدالرحيم پاسخ مي دهد: امروز هادي شما هستيد و اين مقام به شما رسيده است. امام (ع) فرمود: «صدقت يا عبدالرحيم! ان القرآن حي لايموت و الآيه حيه لاتموت. فلو كانت الآيه اذا نزلت في الاقوام ماتوا ماتت الآيه،اماتت القرآن. و لكن هي جاريه في الباقين كما جرت في الماضين... ان القرآن حي لايموت و انه يجري كما يجري الليل و النهار و كما يجري الشمس و القمر و يجري علي آخرنا كما علي اوّلنا»(14: ج2، 203؛ 18: ج35،ص403)
علامه طباطبايي نيز براين باور است كه قرآن كريم ازحيث انطباق بر مصاديقش و بيان حالش قابل توسعه است وآيه تنها اختصاص به مورد نزولش ندارد بلكه در هر موردي مي تواند جاري باشد... (10: ج3،ص78)
از اين رو چه بسا ممكن است روايات ناظر به مورد و مصداقي باشد كه غير از مصداق آيه شريفه باشد. دراين حالت نبايد به علت عدم موافقت روايت با قرآن، روايت را كنار گذاشت ،بلكه بايد قانون جري و تطبيق را مورد توجه قرار داد.
2.روايات تخصيص:در قرآن كريم عموماتي وحود دارد كه بوسيله روايات تخصيص خورده اند.بدون ترديد روايات تخصيص موافقت ظاهري با قرآن را همراه خود نخواهند داشت.ازاين رو نبايد به اين دليل آنها را كنار گذاشت به عنوان مثال آيه مباركه «والمطلقات يتربصن بانفسهن ثلاثه قروء» (بقره (2)/228) شامل تمام زنان طلاق داده شده مي شود. ولي در سنت آيه تخصيص خورده و تنها به زناني اختصاص داده شده كه با آنان همبستري صورت گرفته باشد. و گرنه زناني كه چنين نباشند، عده هم نخواهند داشت. (20: ج1، ص171)
3. روايات تقييد:اين دسته از روايات نيز مانند روايات تخصيص فردي از افراد آيه را مورد نظر قرار مي دهد و آيه را از حالت اطلاق بيرون مي آورد. مانند آيه مباركه «ومن يقتل مومناً متعمداً فجزاؤه جهنم خالداً فيها و غضب الله عليه و لعنه واعدله له عذاباً عظيماً» كه حكم مطلق خلود در عذاب در آيه،برحسب روايات ماثوره، مخصوص موردي است كه توبه نكرده و مقتول را به علت ايمانش كشته باشد.(11: ج3، ص92)
4.روايات ناظر به بطن قرآن (تاويل):درجوامع حديثي به احاديثي برخورد مي كنيم، كه ناظر به بطن قرآن هستند. بديهي است كه ضابطه روايات عرض در اينجا چندان كارآيي ندارد. زيرا معمولاً اين روايات با ظاهر آيات قرآن موافقت ندارند.
فضيل بن يساراز امام باقر(ع) درباره روايت «ما من القرآن آيه الا و لها ظهر و بطن» سوال مي كند و امام در پاسخ مي فرمايد: «ظهره تنزيله و بطنه تاويله. منه ما قد مضي و منه ما لم يكن. يجري كما يجري الشمس و القمر...» (9: ص191)
به عنوان مثال معناي ظاهري آيه شريفه «قل ارايتم ان اصبح ماءكم غوراً فمن تاتيكم بماء معين» (ملك(67)/30) روشن است.درآن، خداي متعال نعمت حياتي آب را به مردم گوشزد مي كند و همگان را نتوجه رحمت و قدرت بيکران خود مي سازد.اما امام باقر(ع) در ذيل اين آيه بياني دارد كه معاني باطني و محتواي كلي آيه را روشن مي سازد. امام مي فرمايد: «اگر امام و پيشواي خودتان را از دست بدهيد و به او دسترسي نداشته باشيد چه خواهيد كرد؟» (15: ج2، ص727