چه انحرافاتی در آیین زرتشت پدید آمده است؟

چه انحرافاتی در آیین زرتشت پدید آمده است؟ رسول رضوی
هر چند در نگاه اول، آغاز انحراف در ادیان و مذاهب به صورت تدریجی صورت می گیرد، ولی بررسی عمیق نشان می دهد که برخی از حوادث اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و... نقش بیش تری در شروع تحولات و انحرافات اساسی دارند و می توان این حوادث را سرآغاز انحراف های بنیادین شمرد.

آیین زرتشت نیز در دوره ای خاص، یعنی به هنگام به قدرت رسیدن شاهان ساسانی، تحولی اساسی یافت و در اثر حوادث سیاسی، اجتماعی این دوره تغییرات و انحرافات مهمی را تجربه کرد.

بر اساس شواهد تاریخی، اردشیر بابکان، که اجدادش از بزرگانِ معبدی در فارس و شهر استخر بودند، به عنوان یک شخص مذهبی قیام کرد و بعد از پیروزی بر دشمنان خود، یکی از فرقه های آیین زرتشت را که «مزدیسنی» نامیده می شود، بر سرتاسر ایران گسترش داد[36]و سایر فرقه ها را منکوب خود ساخت «و در این کار موبدی به نام «کرتیر» وی را یاری می کرد.[37] ساسانیان سعی می کردند قیام خود علیه اشکانیان را قیامی مذهبی جلوه دهند و «منکر گرایش اشکانیان به کیش مزدیسنی بودند.»[38]

با روی کار آمدن ساسانیان، شاخه ی مزدیسنی تنها قرائت صحیح از آیین زرتشتی معرفی شد و بر آیین زرتشت غلبه یافت. این غلبه ی سیاسی بعدها موجب غلبه در عقاید شد و آیین مزدیسنی را تنها نماینده ی آیین زردشت جلوه داد و انحرافاتی که مؤسسین شاخه ی مزدیسنی ایجاد کرده بودند بعدها پررنگ تر شد و دامن آیین زرتشت را فرا گرفت و این آیین را که با ادیان ابراهیمی قرابت هایی داشت از اصل خود دور و زمینه های پدید آمدن انحراف های بیش تر را فراهم کرد. برخی از گزارش های تلمود[39] نشان می دهد که ایرانیان در زمان اشکانیان با ادیان توحیدی ارتباط داشتند; مثلاً در اجرای احکام دین یهود به پیروان این دین کمک می کردند; ولی این کار بعد از روی کار آمدن ساسانیان برافتاد و «اردشیرِ اول یهود را از اعمال کیفرهای سخت بر هم دینان خود محروم ساخت.»[40] و بعدها هنگامی که قسطنطین، مسیحیت را آیین رسمی امپراطوری روم معرفی کرد، ساسانیان به کلی ارتباط خود با دیگر ادیان الهی را قطع کردند و بر جدایی آیین زرتشتی مزدیسنی از دیگر ادیان پای فشردند و به تقویت آیین مزدیسنی، که بیش تر بر جنبه ی مسیحیت ستیزی آن تأکید می شد، پرداختند و همین امر باعث شد تا بستر ایجاد انحرافات جدید بیش از پیش فراهم شود.

تعیین علت و زمان وقوع برخی از انحرافات مشکل می نماید، ولی اگر بخواهیم اهم این انحرافات را بشناسیم می توانیم به موارد ذیل اشاره کنیم:

1. انحراف از توحید
همه ی آنهایی که زرتشت را موحد می دانند، اظهار می دارند که توحید زردشتی بعدها دچار انحراف شد. جان بی ناس در این مورد می نویسد:

اندیشه ی توحید که زردشت تعلیم داد نیز دست خوش تغییراتی گردید; بنابر آنچه در اعتقادات رسمی کتاب اوستا مسطور است، اهورامزدا مانند خدای متعال و برتر از همگان مورد پرستش می باشد. وی دارای ذاتی متعال و وجودی بی شبه و مثال است و مقام روحانیت و لطف او بالاتر از آن است که بتوان برای او تصویری یا تندیسی از چوب و فلز ساخت; ولی این نظریه ی توحید خالص بعدها تجزیه و انقسام پذیرفت.[41]

با استقلالی که اهریمن در مقابل اهورامزدا به دست آورد، توحید اولیه خدشه دار و به نوعی دوگانه پرستی نزدیک شد. زرتشتیان گمان می کردند با استناد بدی ها و شرور به اهریمن، به تنزیه و تقدیس اهورامزدا پرداخته اند، ولی نمی دانستند که این اعتقاد آنان را به شرک نزدیک می کند.

در برخی از احادیث ذکر شده است که امام صادق(علیه السلام) فرمود:

انّ القدریة مجوس هذه الامة و هم الذین ارادو ان یصفوا الله بعدله فاخرجوه من سلطانه;[42] قدریه[43] مجوس این امت هستند و آنها کسانی هستند که می خواهند خداوند را به عدلش توصیف کنند، ولی او را از قدرت و حکومتش خارج می کنند.

یعنی همان گونه که قدریه، با این که موحد بودند، به دلیل اصرار بر قرائتی خاص از صفت عدل خداوند، از توحید واقعی دور شدند، زرتشتیان نیز دچار این توهم شده بودند که خدای نیکی ها نمی تواند خالق شر و پلیدی باشد و می خواستند این مشکل را حل کنند که در نهایت ناخواسته از راه توحید دور شدند و در دام نوعی ثنویت گرفتار آمدند.

2. تقدیس آتش
از آثار به جای مانده از دوره ی هخامنشیان و دوره ی قبل از آنان، اثری که با قطع و یقین بتوان آن را آتشکده نامید، وجود ندارد وگویا تعظیم و تقدیس آتش ـ به اندازه ای که توهم پرستش را پیش آورد ـ از زمان اشکانیان آغاز شده ودر دوره ی ساسانیان به اوج خود رسیده است، به گونه ای که برخی از مردم، زرتشتیان راآتش پرست نامیده اند. جان بی ناس می نویسد:

باید دانست که زردشت خود آتش را نمی پرستید... و معتقدات او با آنچه بعدها آتش پرستان اخیر عنوان کرده اند اختلاف دارد، بلکه او آتش را فقط یک رمز قدوسی و نشانی گران بها از اهورامزدا می دانسته است که به وسیله ی آن به ماهیت و عصاره ی حقیقت علوی خداوند دانا می توان پی برد.[44]

زرتشتیان هرگز خود را آتش پرست نمی دانند، ولی افراط آنان در تقدیس آتش منجر شد تا عده ای آنان را آتش پرست بنامند.

3. دفن نکردن مردگان
زرتشتیان به جاودانگی روح عقیده دارند. آنان می گویند: روان پس از ترک جسم تا روز رستاخیر در عالم برزخ می ماند; هم چنین آنان به صراط، میزان اعمال، بهشت و دوزخ معتقدند;[45] با این همه، مانند مؤمنین به سایر ادیان الهی مردگان خود را دفن نمی کنند، بلکه اجساد مردگان خویش را در درون دخمه یا برج خاموشان قرار می دهند، تا خوراک پرندگان گوشت خوار شوند;[46] اما باید دانست که این رسم نیز جزو رسوم اصیل آیین زرتشتی و مجوسی نیست و وجود مقبره های متعدد از دوره ی هخامنشیان در پاسارگاد، تخت جمشید و نقش رستم، بهترین گواه بر این مدعاست و ثابت می کند که زرتشتیان نیز، همانند سایر موحدان، مردگان خود را دفن می کرده اند، ولی گویا بعدها، به دلیل افراط در تقدیس خاک و آب و آتش، از دفن مردگان در زمین ـ که به گمان آنان موجب آلودگی خاک می شد ـ خودداری کرده و به گذاشتن آنان در دخمه ها اکتفا نمودند.

4. ازدواج با محارم
یکی از خصوصیاتی که در بیش تر کتاب ها به زرتشتیان نسبت داده شده، ازدواج با محارم (یعنی خواهر، مادر و دختر) است و در تاریخ نیز به این امر اشاره شده است که برخی از پادشاهان و بزرگان زرتشتی با محارم خود ازدواج کرده اند; ولی مهم این است که این امر ریشه در عقاید زرتشت ندارد و بعدها در این آیین متداول شده است; چنان که امیرالمؤمنین(علیه السلام) به انحرافی بودن این عمل اشاره می کنند و می فرمایند این عمل بعدها وارد آیین زرتشت شده است.

علامه طباطبایی(ره) می نویسد:

در کتاب توحید روایت کرده که اشعث بن قیس از حضرت امیرالمؤمنین(علیه السلام)پرسید که به کدام وجه، از مجوس اخذ جزیه می کنند، با آن که ایشان را نه پیغمبر است و نه کتاب؟ حضرت فرمودند: این چنین نیست که تو می گویی; زیرا ایشان را هم کتاب بوده و هم پیغمبر، تا آن که پادشاه ایشان شبی مست شده با دختر خود زنا کرد. قوم او چون از این امر شنیع مطلع شدند، صبح نزد پادشاه آمدند و گفتند: دین ما را ضایع کردی باید که اجرای حد بر تو کرد. پادشاه ایشان گفت که مرا در این کار عذری است مقبول; زیرا حق سبحانه و تعالی را کریم تر و بزرگ تر از آدم، مخلوقی نبود و او دختران خود را به پسران خود می داد; پس اگر من نیز با دختر خود دخول کرده باشم گناهی نکرده ام. قوم او گفتند: راست گفتی دین حق همین است. بعد از این حق تعالی به واسطه ی مکافات این گناه عظیم علمی را که در سینه ی ایشان بود محو کرد و کتابی را که برایشان نازل کرده بود از میان ایشان برداشت.[47]

براساس حدیث فوق، پذیرش ازدواج با محارم موجب نابودی آیین زردشت شد.آنچه باقی مانده در حقیقت بیش تر مجموعه ای است از عقاید انحرافی که بعدها نیز دچار تغییر و تحول گردید. این مجموعه بعد از ورود اسلام به ایران تغییرات اساسی یافت و برخی از عقاید و اعمال خرافی آن کنار گذاشته شد و بزرگان این آیین سعی نمودند تا این آیین را از نو بسازند و بیش از پیش قابل پذیرش جلوه دهند; لکن در این امر توفیق چندانی نیافتند و هم چنان گرفتار انحرافاتی هستند که در هیچ آیینی وجود ندارد.

[36]. استاد مرتضی مطهری، مجموعه آثار، ج 14، خدمات متقابل اسلام و ایران، (انتشارات صدرا، چاپ سوم، 1377)، ص 156.

[37]. همان.

[38]. ر. ک: ریچارد ن. فرای، میراث باستانی ایران، ترجمه ی مسعود رجب نیا، (انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ سوم، 1368)، ص 321.

[39]. تلمود، مجموعه سنت های ربانی است که قوانین و مقررات موسی را شرح و تفسیر می کند. در تلمود دو قسمت مشخص دیده می شود: میشنه که در آن سنن شفاهی را به صورت مجموعه ای درآورده اند و گمارا که تفسیر آن است. فرهنگ معین.

[40]. ریچاردن فرای، همان، ص 321.

[41]. جان بی. ناس، تاریخ جامع ادیان، ترجمه ی علی اصغر حکمت، (انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، چاپ پنجم، 1370)، ص 468.

[42]. شیخ صدوق، التوحید، ص 382، به نقل از نرم افزار نور 2.

[43]. در کتاب «هفتاد و سه ملت» آمده است که قدریه گویند: سررشته ی اختیار به دست ماست. طاعت و معصیت و خیر و شر فعل بندگان است نه «قضا»ست و نه «قدر» و نه خواست کس دیگر. ارادت و مشیت و خواست حق جل جلاله با کار ما کاری ندارد; اگر نه چرا باید آدمی گرفتار کردار خود باشد...»; محمد جواد مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، انتشارات آستان قدس رضوی، چاپ سوم 1375، ص 356.

[44]. جان بی ناس، همان، ص 463.

[45]. حسین توفیقی، آشنایی با ادیان بزرگ، (انتشارات سمت، چاپ اول 1379)، ص 66.

[46]. ر. ک: جان بی ناس، همان، ص 482.

[47]. ترجمه ی تفسیر المیزان، ج 14، ص 21; نورالثقلین، ج 2، ص 475، انوار درخشان، ج 11، ص 154، به نقل از نرم افزار تفسیر جامع.


پدیدآورنده: دکتر رسول رضوی