کلینی و کافی گنجی ارزشمند در جامعه شیعه

به نقل از روزنامه ایران 19/2/92شماره 5361
http://www.magiran.com/npview.asp?ID=2726666

يادمان
بررسي سير تكويني حديث در تاريخ شيعه


به مناسبت سالروز بزرگداشت شيخ كليني چرا كتاب <كافي> تاليف شد

نويسنده: حامد صارم

نخستين کتابي که در اسلام در موضوع حديث تاليف شد، کتاب علي عليه السلام بود که رسول خدا بر اميرالمومنين املاکرد و حضرت علي عليه السلام با خط خويش کتاب را نوشت. در اين کتاب تمام حلال و حرام خدا موجود است. حضرت علي عليه السلام کتابي نيز در ديات نوشتند.(1) پس از حضرت علي عليه السلام، ائمه طاهرين و شيعيان در تاليف کتب حديثي اهتمام چشمگيري داشتند. اين در حالي بود که بعد از شهادت رسول مکرم اسلام، دستور ممنوعيت نقل حديث و کتابت حديث از سوي زمامداراني که خود را خليفه پيامبر مي دانستند، صادر شد و برخي مکتوبات حديثي که توسط اصحاب رسول خدا نوشته شده بود، توسط دومين زمامدار به بهانه جمع آوري قرآن به آتش کشيده شد.(2)
هر چند تا زمان عمر بن عبدالعزيز ممنوعيت کتابت حديث در ميان جامعه غيرشيعه ادامه داشت اما کتابت حديث و ارزشي که شيعيان براي حديث قائل بودند، هيچ گاه دستخوش تغيير نشد و شيعيان به تبع ائمه طاهرين خويش حريص بر حفظ و گردآوري احاديث نبوي و سپس روايات معصومين عليهم السلام بودند. توجه شيعه به حفظ و جمع آوري حديث به حدي است که حضرت فاطمه زهرا سلام الله عليها احاديث مکتوب پيامبر را عدل حسن و حسين خويش مي داند.(3) لذا از صدر اسلام تاکنون مي توان مکتوبات شيعي را در عرصه حديث پيگيري کرد.

مکتوب بودن ميراث حديثي شيعه، امتياز بزرگي براي تراث حديثي شيعه محسوب مي شود، چرا که مکتوب بودن احاديث به همراه قوانين سختي که محدثين شيعه براي نقل و تحمل حديث داشتند مثل سماع و قرائت و اجازه تضميني براي وثاقت صدور روايات از معصومين را به ارمغان آورد به خلاف حديث عامه که تا زمان اولين جوامع حديثي ايشان ميراث مکتوب نداشتند و احاديث به صورت شفاهي منتقل مي شد. از اين رو مي توان ميراث حديثي شيعي را از حيث اصالت و اعتبار از مهم ترين کتب مقدس اديان ديگر و با ارزش ترين کتبي که مخالفين شيعه ادعاي صحت آن را دارند اصيل تر و معتبرتر دانست. چرا که هيچ يک از کتب فرقه ها و نحله هاي مختلف در طول تاريخ مکانيسم نقل حديث را از نسلي به نسل ديگر نداشتند. از اين رو هميشه گزارش ها و نقل هاي ديگر فرق مظنون به جعل و کذب مي باشد.

تا زمان امام دوازدهم اين سير در کتب شيعه ادامه داشته است و در زمان غيبت که دسترسي جامعه شيعه به امام معصوم به شکل متعارف ممکن نبوده است و طبعاً شيعه بايد به احاديث مکتوب خود مراجعه کند. از اين رو محدثان شيعي شروع به تدوين و پالايش احاديث باقي مانده از زمان حضور معصومين نمودند.
از جمله اشخاصي که کمر همت براي اين کار بست و عمر خويش را در اين راه بذل کرد، ثقئ الاسلام ابي جعفر محمدبن يعقوب بن اسحاق الکليني الرازي بود. او که به کليني مشهور است، تقريباً همزمان با امام عصر متولد شد و در زمان غيبت صغري مي زيسته است. وي پس از اتمام تحصيلاتش در زادگاهش «کلين» از توابع «ري» شروع به تحصيل و پژوهش در حوزه حديث شيعه نمود و به آنجا رسيد که در زمان خودش شخصيت تراز اول فقهاي امامي شد. نام کليني با نام کتابش «کافي» گره خورده است و امروز کليني را به کافي او مي شناسند چرا که مهم ترين تاليف کليني کتاب کافي بوده است. درباره کتاب کافي بايد گفت: نه تنها مهم ترين تاليف جناب کليني است بلکه مهم ترين و با ارزش ترين تاليف عالم تشيع است.

در حقيقت کتاب کافي چکيده دو قرن تلاش حديثي، محدثان شيعه است. کتاب هاي حديثي از زمان رسول خدا توسط شيعيان تاليف شده بود و تا زمان کليني رسيده بود. برخي تعداد اين مولفات را تا زمان کليني 400 اصل مي دانند اما براي حصر مولفات حديثي شيعه به 400 عدد دليلي در دست نداريم چرا که مرحوم نجاشي در کتاب فهرستش بيش از 400 کتاب از تاليفات شيعه را فهرست کرده است. اين کتاب ها که در طول دو قرن توسط شيعيان و محدثين صادق و عادل امامي يا محدثين مورد وثوق غير امامي جمع آوري شده بود، گنجي بزرگ بود که به دست کليني رسيده بود. مرحوم کليني با تيزبيني و تيزهوشي خود توانست اين مجموعه بزرگ از آثار را به صورت گزينشي در مجموعه کافي جمع آوري نمايد. بايد توجه داشت که مرحوم کليني براي جمع اين احاديث فقط به رونوشت کردن اين احاديث و استنساخ نپرداخته است. وي در تاليف کتاب کافي سعي کرده است بهترين طريق را براي انتساب روايت به معصوم پيدا کند. وي در نقل احاديث بسيار دقت داشته است به حدي که براي يافتن حديثي که بتواند به آن اعتماد کند و به خود اجازه دهد که اين کلام را به معصوم نسبت دهد، رنج سفر هاي سختي را بر خود هموار کرده است. وي براي تاليف کتاب کافي 20 سال در سفر بوده است و شهر به شهر به دنبال صاحبان کتب حديث سفر مي کرده است. مي توان گفت کليني، احاديث شيعه که توسط محدثان قبلي او پالايش شده بود را دوباره پالايش کرد. از اين رو کتاب کافي از ارزش دو چنداني برخوردار است.(4)

وي توانست مجموعه اي از روايات شيعه را جمع آوري کند که تا زمان خودش از حيث تبويب (باب) و جامعيت بي نظير بود. تبويب کتاب کافي در نوع خود کم نظير است و کار را براي محققان و محدثان بعدي بسيار هموار کرد تا جايي که برخي گفته اند به علت مشهور شدن کتاب کافي و رجوع بسيار زياد علما به اين کتاب، کتب قبل از کافي که در حقيقت مرجع کليني محسوب مي شدند، مندرس شدند.(5)
در مجموعه کتاب کافي درباره تمام اصول اعتقادي شيعه و درباره تمام ابواب فقهي شيعه و تاريخ مورد قبول شيعه روايت موجود است. کتاب کافي به تنهايي از مجموعه صحاح اهل عامه تعداد رواياتش بيشتر است.

انگيزه تاليف کليني فقط جمع آوري حديث نبوده است. نيازي که او در جامعه شيعه احساس کرد، باعث شد که او دست به تاليف کتاب کافي بزند. نيازي که اگر به کلام مرحوم کليني در مقدمه کافي دقت شود، مهم ترين نياز فکري جامعه امروز ما نيز مي باشد. مرحوم کليني توانست با تاليف کافي اين نياز را برطرف سازد و از اين که جامعه شيعه دچار چالش فکري در اعتقادات و معارف ديني شود، ممانعت کند. اما امروز با امکاناتي که موجود است و نياز دوچندان به کتابي مثل کافي نتوانسته ايم کتاب کافي را طوري رواج دهيم که بتواند جامعه امروز را به ساحل امن اعتقادات صحيح و فکر سالم برسانيم. کتابي که بزرگ ترين محدث شيعه به مدت 20 سال براي آن زحمت کشيده است و انگيزه تاليفش حفظ کيان اعتقادي و مرزهاي فکري جامعه تشيع است و خود او شهادت مي دهد که کتابش مشتمل بر احاديث صحيحه است، بايد سرلوحه کار مراکز علمي و فرهنگي و بالاخص آموزشي شود. چرا که در مقابل هجمه هاي فکري دشمنان راهي جز اين نيست که فکر جامعه را در برخورد با کج انديشي ها بيمه کنيم و در اين خصوص «کافي» گنجي ارزشمند در ميان جامعه ما است که مراکز آموزشي و خاصه تربيتي ما هيچ توجهي به اين نعمت بزرگ نمي کنند.

کتاب کافي به اعتقاد برخي از علما به حضرت وليعصر عج الله تعالي فرجه الشريف عرضه شده است و ايشان اين کتاب را تحسين کرده است. هر چند اين ادعا مورد اتفاق علماي شيعه نيست اما کلام مرحوم مجلسي در باره کافي جاي هيچ گونه خدشه علمي را نمي گذارد. وي در مرآت العقول شرح کتاب کافي مي فرمايد: «...عدم انکار قائم(عج) و آباء طاهرين او صلوات الله عليهم نسبت به کافي و امثال کافي ظن منجر به علم مي آورد که اهل بيت راضي به فعل اين محدثين بوده اند و جواز عمل به روايات اين کتب را داده اند.»(6)
و چه نعمتي بر جامعه شيعه بزرگ تر از کتاب کافي و امثال کتب محدثين شيعه که راه را براي رسيدن به نظر معصومين که خلفاي خداوند روي زمين هستند را باز مي کند.

پي نوشت ها
1- کافي، مقدمه محقق، انتشارات دارالحديث
2- ر. ج نقش ائمه در احياي دين ج 1، مرتضي عسکري
3- دلايل الامامه ص 1
4- رجوع کنيد به مقدمه اول و دوم کتاب الحدائق الناظره تاليف مرحوم بحراني
5- الحدائق الناظره مقدمه اول مرحوم بحراني
6- مرات العقول ج 1 ص 22


□

روزنامه ايران، شماره 5361 به تاريخ 19/2/92، صفحه 12 (دين و انديشه)