روش مکتب شیخ صدوق در فتوی و بیان احکام

[ehsan_8665]

4- مدرسه نجف اين مدرسه از همان زمان شيخ بزرگوار مفيد تشكيل شد زيرا تحزب و دسته بندى شيعه در بغداد بواسطه نفوذ پادشاهان آل بويه كه پشتيبان مذهب شيعه بودند وارد فعاليت تبليغى و سياسى و كم كم دچار سخت‏گيرى مخالفين گرديد و بزد خورد و آشوب رسيد و شيخ مفيد كه پيشوا و زعيم شيعه‏هاى بغداد بود احتمالا بنجف تبعيد شد و شالوده مكتب نجف را ريخت مكتب نجف از همان قرن چهارم وارد اصول بحث و استدلال گرديد و از نظر موقعيت و فراغتى كه داشت براى اين موضوع آماده بود و كم كم در جريان تاريخ براى علوم دينى جامعه شيعه مركزيت پيدا كرد.
البته همه اين مدارس شيعه مسلك كه در طول تاريخ دچار سير انحرافى شده‏اند در اين موضوع بهم كمك كرده و اين روش را از هم تقليد كرده‏اند و بواسطه اين مدارس كه در تاريخ اساس جريان علمى و پرورش دينى شيعه است اين روش عمومى شد و در مدارس اخير ايران و عراق و هند هم كه وابسته اين مدارس بزرگ و پيرو آن‏ها بودند عمومى شد و سراسر جامعه شيعه را تحت نفوذ قرار داد.

[ehsan_8665]

اين انحراف تا كجا كشيد؟
پيش از اين يادآور شديم كه در اواخر قرن چهارم فرهنگ اسلام مستقل و تحت نظر خلفاى وقت و پادشاهان وابسته خلافت رسمى و عمومى شد و دانشمندان و فقهاى شيعه خواهى نخواهى و بيشتر از نظر جدال با حسن با مخالفان و حفظ مقام علمى خود اين روش را پذيرفتند آنها در نظر گرفتند كه جامعه شيعه را از نظر علمى آبرومند جلوه دهند و در برابر دانشمندان مخالف مذهب ايستادگى كنند ولى كم كم نفوذ اين روش سبب شد كه تمسك بكتاب و سنت سست شود و نصوص كتاب و سنت متروك گردد و يك تدبرات و افكارى كه بنظر علماء با مضامين آنها مطابق است جاى گير آنها گردد و قلم در تعبير احكام الهى آزاد شود و در مكتب شيعه تا اواخر قرن چهارم دليل حكم شرعى همان كتاب خدا قرآن مجيد و اخبار صادره از پيغمبر (ص) و امامان معصوم «ع» بود ولى چون شيعه بپيروى عامه كتابهائى در اصول و فقه جدا از اخبار نوشتند اجماع و دليل عقل را بروش آنها در شمار دليل‏هاى احكام فقه اسلامى آوردند و چون ملاحظه كردند كه اين دو دليل بر خلاف مكتب فقه اهل بيت و فقهاى ديرين مذهب شيعه است بتوجيه آن پرداختند و گفتند مقصود از اجماع قول جمعى است كه امام معصوم (ع) در آنها باشد و عقل جزء دليل حكم شرعى است نه آنكه بطور استقلال دليل آن باشد يا آنكه اين دو دليل كاشف از قول معصوم مى‏باشند و در نتيجه تطور فقه استدلالى و تفكر در مسائل اصولى قياس را بنام تنقيح مناط و استحسان را بنام شم الفقاهه در فقه شيعه وارد كردند تا كار بجائى رسيد كه اشتغال بعلم قرآن و ضبط اخبار و تتبع در احاديث فقه از اعتبار علمى ساقط شد و اشخاصى كه صرف وقت در اين دو اصل مهم اسلامى و دو مدرك منحصر فقه شيعه ميكردند به بى‏سوادى تلقى مى‏شدند، ممكن بود كه يكنفر طلبه جدى سالهاى دراز بتحصيل علوم پرداخته باشد ولى چند آيه از قرآن يا چند حديث را ضبط نكرده باشد لذا شالوده ثابت چهار صد ساله فقه شيعه از هم گسيخته شد و يك مشت ترديدات و احتمالات جاى گير آن گرديد، روش اطمينان بخش فقه احاديث از ميان رفت و يك مشت آراء و احتياطات گيج كن بجاى آن نشست سخن را در اينجا كوتاه كنم (در خانه اگر كس است يك حرف بس است)

[ehsan_8665]

در اين ميانه چه پيش آمد كرد؟
اين انحراف روش تعليمات ثابته مذهب در جامعه شيعه انشعابات بنياد كن و كمر شكن بوجود آورد كه:
انشعابات اخبارى و اصولى، شيخى و متشرع از همه جانگدازتر و اسف آورتر است ولى رشته تمسك باخبار و قرآن بكلى منقطع نگرديد، هميشه در بسيارى از نواحى شيعه‏نشين دانشمندانى بودند كه متوجه اين نقطه انحراف گرديده و از آن كنار ميگرفتند و همان رشته تعليمات خاندان نبوت و زبان كتاب خدا و سنت را زنده ميداشتند شيوع و رسميت مسلك انحرافى واكنشى در پيروان اين طريقه پديد آورد و در ميان افراطى‏هاى اين دو مسلك از اواسط قرن پنجم جنجال و مبارزه اخبارى و اصولى بر پا شد و انشعابى در جامعه شيعه پديد آورد بعللى كه شرح آن طولانى و با اختصار اين مقدمات مناسب نيست انشعاب «شيخيه و متشرع پديد شد» و لطمه بزرگى بجامعه شيعه وارد كرد

[ehsan_8665]

رجال اصلاح و تجديد روش و مكتب شيخ صدوق‏
منظور ما از اين رجال اصلاح دانشمندان بزرگى هستند كه در جامعه شيعه بوجود آمده و تعليمات دينى و پرورش افكار را بهمان شيوه صدر اسلام متوجه كرده‏اند و كتاب و سنت را مدار تعليم عمومى دانسته‏اند و خواسته‏اند مردم را از پيچ و خم اصطلاحات و گيجى روش فلسفه‏بافان و اصطلاح تراشان و مغلق گويان در آورند خواه در تاريخ و رجال بنام اخبارى معروف باشند يا اصولى يا عنوان ديگر اين حركت فكرى و پرورش دينى در چند مركز شيعه‏نشين قوتى داشته و نمونه‏اى بيادگار گذاشته كه ما آنها را بطور اختصار بعنوان مكتبهاى اصلاح بياد خوانندگان مى‏آوريم.

[ehsan_8665]

1- مكتب جبل عامل‏
در اين مركز كه يكى از مراكز بزرگ و سابقه دار شيعه است مكتبى اصلاحى وجود داشته كه بايد شيخ بزرگوار محمد بن حسن بن حر عاملى صاحب كتاب وسائل الشيعه را پرورده و مرد نامى آن دانست و كتاب وسائل كه در اين قرون اخيره معتمد و مرجع دانشمندان و فقهاى شيعه است نتيجه تاريخى آن شناخت.

[ehsan_8665]

2- مكتب بحرين‏
در اين مكتب دانشمندان و فقهاى بزرگى بوجود آمدند كه طرفدار كتاب و سنت و تعليمات ائمه معصومين (ع) بودند و بنشر احاديث پرداختند در اين مكتب ابن ميثم و سيد هاشم بحرانى و شيخ بزرگوار شيخ يوسف صاحب حدائق داراى اهميت ميباشند.

[ehsan_8665]

3- مكتب اصفهان در عهد صفويه‏
شاه طهماسب اول دومين پادشاه سلسله با افتخار صفويه بساط جهاندارى اين خاندان را گسترد چنانچه شاه اسماعيل اساس جهانگيرى آنها را پا برجا كرده بود البته جهاندارى و اداره كشورى‏
خصال-ترجمه كمره‏اى، ج‏1، ص: 59
كه داراى ميليونها جمعيت است وابسته تشكيلات و قوانينى است كه هم پسند خاطر اكثريت ملت باشد تا بدان دل گرم و صميمى باشند و هم از نظر عدالت و تربيت مؤثر و بحال عموم سودمند باشد تا مملكت پايدار بماند ابتكار شاه طهماسب كه مايه پايدارى سلطنت اين خاندان شد اين بود كه تشكيلات كشور خود را روى اساس فقه و تعليمات شيعه بر پا كرد و باين سبب تربيت و پرورش عمومى و مؤثرى در سراسر كشور بوجود آمد و ملتى ديندار و با روح و زنده پرورش يافت كودكانى كه با اين پرورش دينى در كشور ايران بزرگ شدند همان مردان نيرومند و سلحشورى بودند كه شاه عباس كبير آنها را بجبهه هر جنگى كشيد با فتح و پيروزى قرين شد و نيروهاى شگرف عثمانى و روسيه آن روز را سركوب و متلاشى كرد و مرزهاى ايران را تا اندازه‏اى كه در تاريخ نزديك سابقه نداشت پيش برد.
چون اين نهضت يك نهضت دينى در بر داشت دانشمندان و فقهاى بزرگى در اين عصر بوجود آمدند كه در ميان آنها رجال اصلاح برنامه تعليمات دينى تربيت شده بود، نخست شخصيت بزرگى كه در اين عصر متوجه اين اصلاح گرديد مجلسى اول شيخ محمد تقى است اين مرد بزرگ دانشمندى عميق و فقيهى بلند پايه و نسبت بوضع متعارف دانشمندان و فقهاى عصر خود گوشه‏نشين و كنارگير بوده و روى همين زمينه پاره‏اى مردم سطحى او را صوفى مسلك دانسته‏اند ولى علت اساسى كناره‏گيرى اين مرد بزرگوار همانا توجه بانحراف وضع تعليمات دينى رايج در عصر خود بوده.

[ehsan_8665]

مجلسى اول اصلاح تعليمات مذهبى خود را با تأليف چند كتاب انجام داد كه در ميان آنها شرح و ترجمه كتاب من لا يحضره الفقيه در اين موضوع شاهكار بزرگى است، اين فقيه بزرگ با زبانى بسيار ساده و توضيحاتى كافى اين كتاب را بفارسى ترجمه كرد تا مطابق روش عصر فقهاى نخست و طريقه امامان معصوم تعليمات مذهب را در زبان فارسى تصحيح و عمومى كرده باشد ما عباراتى كه از قلم اين فقيه بزرگ در صدر ديباچه كتاب است از نسخه‏اى كه در آن تاريخ نوشته شده در اينجا نقل ميكنيم و مفاد آن را بفهم خوانندگان روشنفكر و دقيق واميگذاريم.
شرح واقعه مشرف شدن مرحوم شارح اعلى اللَّه مقامه خدمت حضرات خمسة النجباء و حضرت سيد السجاد سلام اللَّه عليهم اجمعين كه بقلم مبارك خود در حشو اين كتاب مبارك نگاشته، بدان كه چون غرض از كتاب، اول رضاى الهى بود بسيار خائف بودم و بسيارى از فضلاء مبالغه مى‏نمودند تا عاقبت حضرت سيد المرسلين را و حضرت امير المؤمنين و سيدة نساء اهل الجنة اجمعين و سيدى شباب اهل الجنة و سيد الساجدين «ع» را در واقعه طويلى ديدم در حالتى كه بيمارى عظيمى روى داده بود و اطباء مأيوس شده بودند ببركت آن واقعه شفا يافتم و حضرت سيد المرسلين چند چيزى عطا فرمودند از طعام و ميوه بهشت از آن جمله سه سيخ طلا كه كباب بود و هزار لذتى كه تصور نكرده بودم در آن بود و بهر كس ميدادم چيزى كم نميشد و من بحضار مجلس ميگفتم كه من مكرر بشما نميگفتم كه طعام بهشت صد هزار مزه دارد و هر چه مى‏خورند عوض آن بهم ميرسد و ميوه كرامت فرمودند شبيه بهندوانه و از آن نيز ميخوردم و صد هزار مزه داشت و بايشان ميگفتم و ميدادم و ايشان ملتذ ميشدند و تصديق مينمودند و اين هندوانه در نهايت سفيدى بود و ورق ورق از او جدا ميشد بشكل جوارش (گياه برگ پهنى است) و چون دأب بنده اين است كه در هر مرتبه كه در واقعه بخدمت يكى از حضرات معصومين «ع» ميرسم مداحى ايشان بزبان حال ميكنم و ايشان تصديق مى‏فرمايند در اين واقعه نيز مدايحى عرض مينمودم كه توئى مظهر كمالات الهى توئى مخزن اسرار الهى توئى مقصود از خلق كونين و آن حضرت تصديق ميفرمودند بعد از آن عرض نمودم كه يا رسول اللَّه اقرب طرق بجناب اقدس الهى كدامست فرمودند كه آنچه ميدانى، عرض كردم.
كه از كدام طريق بروم فرمودند بهمين راهى كه ميروى و شفقت بسيارى از اين شش معصوم ببنده خودشان واقع شده و بعد از صحت شروع در روضة المتقين شد و باندك زمانى باتمام رسيد و باز شروع در اينشرح شد و تا غايت قريب يك سال با اشتغال بسيار قريب بصد هزار بيت نوشته شد و شرح صحيفه كامله و تفسير مجمع البحرين نيز شروع شده اميد از فضل الهى دارد كه تمام شود و از فوايد اين دو شرح اينست كه هر كه داشته باشد عمل تواند كرد در حيات و ممات اين بنده چون اكثر مطالب بنحوى واضح مى‏شود كه جاى شبهه نمى‏ماند و در كتب حديث تصحيفات بسيار شده بود و سهوها شده بود همه تصحيح شد بدون آنكه اظهار غلط از كسى بكنم چون دغدغه غيبت مى‏شود و نقد رجال و اساتيد حديث بنحوى شده است بى‏تسميه و تا كسى نهايت تبحر و تتبع نداشته باشد و نكرده باشد نمى‏يابد كه من چه كرده‏ام و غرض از ذكر اين حاشيه اينست كه اخوان دين و خلان يقين زود بزود در مقام بحث و اعتراض در نيايند و سهو و نسيان از لوازم بشريت است الا من عصمه اللَّه تعالى اگر بعد از تأمل بر سهوى مطلع شوند مستدعى است كه قلم عفو بر آن كشد و اصلاح فرمايند و بر همه الا من شذ ظاهر است كه اين بنده عمر عزيز را صرف اين علم نمودم و حال چنان شده است كه هر كس سواد داشته باشد بر همه احاديث اطلاع تواند بهمرسانيد و در واقعه ديده‏ام كه عالم گير خواهد شد كه در جميع بلاد اهل ايمان منتشر شود كه اين شكسته را ياد كنند بدعاى خيرى حيا و ميتا و من خود لا شى‏ام و هر چه از من واقع شده است از فضل الهى است.
الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ‏ و اين استعارات ديباچه ديگرى است منه رحمة اللَّه اصل كتاب با اين مقدمه از روى خط مصنف رونويس شده است.

[ehsan_8665]

پيرو اين توجه و اقدام اساسى مجلسى اول كم كم شرح و ترجمه اخبار و نشر آنها بزبان فارسى آغاز شد و فرزند ارجمندش محمد باقر مجلسى دوم با مقام بلندى كه در كشور پادشاهان صفويه يافت اين روش را ادامه داد او نيز بترجمه و نشر اخبار پرداخت و مردم را با زبان خاندان پيغمبر آشنا كرد اين سخن باور كردنى است كه روح دينى و عقيده‏اى كه تا اين تاريخ در مردم ايران بوده و آنچه از آن باقى است اثر اين تصحيح روشى است كه مجلسى اول پايه آن را گذاشت اگر چه در دوره زمامدارى نادر اين طريقه منحل شد و در طول دوره قاجار مسلك انحرافى دوباره با شدت وحدت خود در جريان افتاد ولى روح دينى عمومى كه در آن دوره شيوع يافت تا هنوز باقى و پاينده است اكنون بسيار بموقع و لازمست كه علماء و دانشمندان متوجه تاريخ شيعه گردند و اين مختصرى كه از تاريخ مفصل و قابل توجه نوشته شد با ديده انصاف بنگرند و بدين وضع بى‏سامان بيش از صد مليون شيعه جهان سر و سامان بدهند من آنچه شرط بلاغ است با تو گفتم و اداى وظيفه نمودم.
محمد باقر كمره‏اى‏